Qoraalkaan wuxuu sharaxayaa waxa ay dimoqaraadiyadda tahay. Qoraalkaan markii hore wuxuu ku qornaa af ingiriis oo waxaa qoray barofasoor Mareykan ah oo lagu magacaabo Larry Diamond  oo Jaamacadda Standford University ka dhiga cilmiga siyaasadda. Qoraalkaan wuxuu kaa caawin doonaa fahamka waxa ay dimoqaraadiyadda tahay.

Dimoqaraadiyadda waxay ka kooban tahay afar qeybood oo asaasi ah.  Afartaan qeybood waa tiirarka ugu muhiimsan ee dimoqaraadiyadda.

1. Dimoqaraadiyadda waa nidaam siyaasadeed oo ay xukuumadaha isku bedelaan ka dib doorasho xor ah oo caddaalad ah.

2. Waa nidaam siyaasadeed oo ay dadweynahu si firfircoon aga qeyb qaataan siyaasadda.

3. Waa nidaam Dhowra xuquuqda bini’aadanimo ee muwaadiniinta oo dhan

4.Waa nidaam uu sharcigu isku si u qabto qof walba

Waxaan halkaan hoose sharaxaad kooban ka bixinayaa qeyb walba oo ka mid ah afarta qeybood ee ah tiirarka dimoqaraadiyadda.

1. Isbedelka xukuumadaha

Dimoqaraadiyadda waa nidaam ay dadku ku doortaan hoggaamiyaashooda oo ay na dadku kula xisaabtamaan hoggaamiyaashooda sida ay shaqada iyo siyaasadda u wadaan.

Dadka ayaa go’aansada ciddii ku matali lahayd dowladda ayaga oo kala dooranaya xisbiyo iyo shaqsiyaad ku tartamaya doorasho joogto ah oo xor iyo caddaalad ah.

Xukuumadda waxay ku dhisan tahay rabitaanka dadweynaha.

Dimoqaraadiyadda waa nidaam ay dadweynuhu xor yihiin. Dadweynaha ayaa leh awoodda ugu badan ee siyaasadeed ee dalka.

Awoodda waxay ka timaataa dadka, madaxduna waxay awoodda hayaan wakhti go’an.

Sharci cusub waxaa la suubin karaa haddii baarlamaanka intiisa badan ay ogolaadaan.

Dadweynaha xor ayey u yihiin in ay daliilaan madaxda ay doorteen iyo sida ay shaqada u wadaan.

Madaxda la doortay waa in ay u dhaga furnaadaan dadweynaha oo ay dhageystaan codsiga, talooyinka iyo baahida dadka. Waxna ka qabtaan baahida dadka.

Doorashooyinka waa in ay u dhacaan sida joogtada ah oo uu sharcigu dhigayo. Madaxda ma kororsan karaan wakhtiga aga dhiman ka degista jagada ayaga oo aan mar labaad doorasho rabitaanka dadweynaha soo gelin.

Xisbiyada siyaasadda iyo musharaxiinta waxay xaq u leeyihiin in ay si xor ah ugu ololeeyaan in la doorto. Waxayna xaq u leeyihiin in ay qorshahooda soo bandhigaan ayagoo adeegsan kara warbaahinta.

Goobjoogayaasha madaxa bannaan waa in loo ogolaado in ay la socdaan qaabka ay doorashada u dhacayso iyo qaabka loo tirinayo codadka si loo xaqiijiyo in doorashada ay tahay mid aysan ku jirin musuqmaasuq, cabsi iyo khiyaano.

Waa in la helo guddi madax bannaan oo aan u eexaneyn qolo si ay u halliyaan wixii muran ah oo ka dhasha natiijada doorashada.

2. Ka qeyb qaadashada siyaasadda waa kaalinta muwaadiniinta laga rabo.

Kaalinta ugu muhiimsan ee muwaadiniinta waa ka qeyb qaadashada siyaasadda.

Muwaadiniinta waxaa ku waajib ah in ay si taxadar le hula socdaan madaxda sida ay u adeegsanayaan awooddooda. Waana in muwaadiniinta ay ka dhiibtaan aragtiyadooda sida ay madaxda wax u wadaan. Waana in muwaadiniinta ay ilaalsadaan danahooda.

Ka qeyb qaadashada doorashooyinka waa masuuliyad saaran muwaadiniinta oo dhan.

Ka qeyb qaadashada siyaasadda waxay noqon kartaa u ololeynta xisbi siyaasadeed ama musharax, ka doodista arimaha siyaasadda, isku soo sharixid jago siyaasadeed iyo xatta ka qeyb galka bannaanbax.

Aad ayey muhiim u tahay in dumarka ay si buuxda aga qeyb gaataan siyaasadda.

Xisbiyada siyaasadeed waa laf dhabarta dimoqaraadiyadda.

Dimoqaraadiyadda waxay xoogeysattaa markii ay muwaadiniinta ay xubno firfircoon ka noqdaan xisbiyada siyaadadeed.

Jiritaanka dimoqaraadiyadda waxay ku xiran tahay muwaadiniinta oo ka qeyb qaatta siyaasadda laakiin ka qeyb qaadashada waa in ay ahaataa si nabad ah oo qadarisa sharciga, una dulqaadata aragtiyada kala duwan ee ururada iyo shaqsiyaadka.

3. Xuquuqda ay dimoqaraadiyadda siiso muwaadiniinta.

Muwaadin walba wuxuu leeyahay xuquuq asaasi ah oo ay dowladdu ka qaadan karin.

Waxaad xaq   u leedahay in aad fikradaada yeelato. Waad na sheegi kartaa fikradaada ama qori kartaa.

Qofna xaq uma laha in uu kuu sheego waxa aad ku qasban tahay in aad ku fakarto, rumeyso, sheegto ama aadan sheegin.

Qof walba wuxuu xor u yahay in uu diintiisa ku dhaqmo. Wuxuuna xor u yahay in uu qaato diinta uu doono.

Qof walba wuxuu xaq u leeyahay in uu haysto dhaqankiisa xattaa hadduu ka tirsan yahay dadka laga tiradada badan yahay.

Warbaahintu  waa xor, waana in ay tahay mid soo bandhigta aragtiyada kala duwan ee dadka.

Waxaad kala dooran kartaa in aad warka iyo warbixinada ka hesho warbaahinno kala duwan.

Waxaad xaq u leedahay in aad ku biiri kartid ururkii aad doonto ama aad abuurto urur cusub.

Waxaad xaq u leedahay in aad dalka gudihiisa ku dhex safri kartid iyo haddii aad doontid na  ka bixi kartid  dalka.

Waxaad xaq u leedahay si nabad ah in aad u mudaharaado iyo in aad ka mudaharaado falalka ay dowladda ku kacdo.
Qof walba waxaa ku waajib ah in xuquuqahaan uu ugu dhaqmo si nabad ah oo dhowreysa sharciga iyo xuquuqda dadka kale.

4. Sharciga ayaa taliya

Dimoqaraadiyaddu waa nimaad uu sharcigu ugu sarreeyo dalka ee shaqsiyaad uguma sarreeyaan dalka.

Dadka dhammaantood way u siman yihiin sharciga. Qofna laguma takoori karo diintiisa, qabiilkiisa, jinsiyaddiisa ama jaadka uu yahay (nin ama naag)

Qofna looma xiri karo ama looma tarxiili karo go’aan shaqsi daraadiis.

Haddii lagu xiro waxaad xaq u leedahay in aad ogaatid waxa lagugu eedeeyay, lagaana soo qaado in aad tahay dambi laawe illa ay maxkamad ay ku xukunto si sharciga waafaqsan.

Qof walba oo dambi lagu soo eedeeyay wuxuu xaq u leeyahay si dhakhso ah in la geeyo maxkamad caddaalad ah oo dadweynaha ka dhaxeysa. Muddada ay socoto maxkamadda waa in ay tahay muddo gaaban.

Qofna lama cansuuri karo ama laguma qaadi karo dambi ayada oo aan loo cuskanayn sharci horay u jiray.

Qofna sharciga kama sareeyo xatta boqor ama madaxweyne la doortay.

Sharciga waxaa si caddaalad ah oo eexla’aan ah u fuliya maxkamado ka madax bannaan laamaha dowladda.

Silic-dilka, ciqaabta naxariis darrada ah oo ka baxsan bini’aadanimada waa mamnuuc.

Awoodda dowladda waxay leedahay xad oo waxaa xad u ah sharciga. Shaqsi ka tirsan dowladda kuma xad gudbi karo xadka uu sharcigu dhigay.

Madaxda dowladda, madaxweynaha ama xisbiyada siyaasadda midkoodna uma sheegi karo garsoore maxkamad sida uu go’aan aga gaari lahaa dacwad ama kiis.

Madaxda dowladda iyo shaqaalaha dowladda awooddooda uma adeegsan karaan si musuqmaasuq ku jirto. Maxkamado madax bannaan iyo guddi madax bannaan ayaa ciqaabaya musuqmaasuqqa ayagoo aan tixlegin siineyn cidda uu yahay qofka musuqmaasuqqa geystay xatta haddii uu yahay madaxweynaha.

Intaas waxaa ku dhan sharraxaadda kooban ee afarta qeybood ay dimoqaraadiyaddu ka kooban tahay.
Qoraalkaan waxaa turjumay Liibaan Cali Farxaan. Aragtidaada waxaad iigu soo diri kartaa [email protected]

Comments

comments